ارائه راهکار درباره چگونگی کسب معرفت و ملاک ها و معیارهای صحت و سقم علوم و معارف بشری از مهمترین شاخص های مکاتب فکری و فلسفی و حتی دینی، عرفانی می باشد. وجود لایه های عمیق تر از محسوسات در هستی و نیز عدم امکان تحصیل تعیین از راه مشاهده و آزمون محسوسات، بشر را به بهره گیری از ابزار عقل و براهین فلسفی برای کسب معرفت سوق داد ولی محدودیت عقل در شناخت بسیاری از امور فرا حسی و نیز کلیت و اجمال احکام آن، خصوصا در شناخت عوالم فوق طبیعی، ضرورت توجه به «شهود به عنوان یقینی ترین و زلال ترین معرفت بشری» را بیش از پیش مورد توجه متفکران قرار داد. اما شخصی بودن شهود و نیز خلط و خطاهای برخی صاحبان کشف و شهود ضرورت بازنگری فلسفی – عرفانی ملاک های معرفتی شهود عرفانی را دو چندان نموده است. نوشته حاضر با نگاهی نظری و عقلانی و با استفاده از ملاک های معرفتی ارائه شده از سوی بزرگترین عارف عرفان نظری یعنی محی الدین ابن عربی و نیز اولین عارف شناخته شده عرفان نظری شیعی یعنی سید حیدر آملی به بازخوانی ملاک های معرفتی شهود عرفانی پرداخته است.

نفس انسانی، در طی قوس صعود، بر مبنای حرکت جوهری و اشتدادی خود، به مرتبه ای دست می یابد که آماده دریافت انواع خطورات می گردد. «خاطر» بر دو نوع است. دسته ای الهی است که از جانب خداوند بر قلب آدمی وارد می گردد که «الهام» نامند و دسته ای نیز از جانب شیطان بر قلب انسان فرود می آید که «القاء» نامند. گاهی الهامات قدسی با واسطه صورت می پذیرد و گاهی نیز بدون واسطه. در الهامات قدسی با واسطه، نیازمند وسائطی هستیم که الهامات را از جانب حق تعالی بر قلب آدمی وارد سازد. یکی از وسائط الهام، «ملائکه» هستند. نقطه مقابل الهام، القاء می باشد که از جانب شیطان صورت می پذیرد. کشمکش میان سپاه فرشته و جنود شیطان، در نفس آدمی، همیشگی است. زمانی که نفس به ذکر خداوند مشغول باشد، شیطان از او دور گشته و الهام فرشته صورت می پذیرد. این در حالی است که شاهد همکاری همه جانبه قوای نفس، تحت سیطره «قوه قدسیه» باشیم. در مقابل، هنگامی که نفس به واسطه شهوانیات، از یاد خداوند غافل گردد، شیطان به واسطه تسخیر «قوه وهمیه»، مجال القاء از راه های گوناگون را می یابد. کشمکش شیطان و فرشته در نفس آدمی تا جایی ادامه می یابد که یکی از این دو، فاتح کارزار نفس گردند که در اکثر آدمیان، به جهت غلبه شهوت، فاتح اصلی، شیطان و جنود او می باشد.

حکمرانی مفهومی بنیادین در مطالعات قدرت و سامان دهی اجتماعی است که در نظریات معاصر، بهویژه در اندیشه میشل فوکو، بهمثابه فناوری هدایت رفتار از طریق ساختارهای نرم و غیرمستقیم فهم میشود. این الگو از حکمرانی، در عین کارآمدی، نسبت به فاعالن غیر مرئی و سازوکارهای اضالل ناپیدا، فاقد ظرفیت تحلیلی کافی است. این پژوهش با الهام از چارچوب حکومتمندی، به بازخوانی تصویر قرآنی از شیطان بهمثابه فاعلی حکومتی میپردازد که با بهرهگیری از فناوریهای نرم، به تنظیم رفتار و ادراک انسان در مقیاس اجتماعی دست میزند. هدف اصلی پژوهش، کشف و تبیین الگوی حکومتمندی شیطان بر اساس تحلیل موضوعی آیات قرآن کریم است. این مطالعه با رویکرد کیفی و به روش پژوهش موضوعی در قرآن انجام شده است. یافتهها نشان میدهد که شیطان در قرآن، معمار نظامی چندالیه از قدرت است که در آن، با استفاده از ابزارهایی چون وسوسه، تزئین، تهدید، اغوا و شراکت در اموال، به مهندسی رفتار، ادراک، و حتی ساختارهای کالن اجتماعی میپردازد. این نظام در چهار بُعد قابل تحلیل است: منطق حکمرانی شیطان، فناوری اضالل، حوزههای اعمال قدرت )اقتصاد، فرهنگ، سیاست، سالمت و امنیت( و فرا یند سوژهسازی. بازشناسی این الگو، زمینه را برای طراحی سیاستهایی فراهم میکند که در برابر اشکال پنهان اغوا و استحاله فرهنگی، مقاومت نظری و کاربردی تولید میکنند؛ همچنین این چارچوب میتواند مبنایی برای طراحی الگوهای مقاومت فرهنگی، پاالیش سیاستگذاریها، تحلیل جنگ شناختی دشمن و تولید محتوای تمدنی بر پایه تمایز با نظم شیطانی باشد.

از نظر ملاصدرا، خاطر به مثابه پیام، دارای سه جزء اصلی است: (1) فرستنده پیام، (2) محتوای پیام، (3) گیرنده پیام. خاطر رحمانی پیامی است که از جانب فرشته فرستاده می شود و الهام نام دارد و ویژگی آن سوق دهندگی انسان به سوی خیر یعنی به فعلیت رساندن قوا بر اساس حکم عقل و به طور متعادل است. خاطر شیطانی پیامی است که از جانب شیطان فرستاده می شود، وسوسه نام دارد و انسان را به سوی شر سوق می دهد، به این معنی که باعث می شود وی به برخی قوای خود بیشتر بپردازد و آنها را به صورت نامتعادل به فعلیت برساند. انسان با جنبه عالی خود که همان مرتبه عقل اوست با ملائکه ارتباط برقرار کرده، خواطر رحمانی دریافت می کند و با جنبه سافل خود که همان مرتبه وهم اوست با شیاطین ارتباط برقرار کرده و خواطر شیطانی دریافت می نماید.عوامل دریافت خواطر دو دسته اند: (1) عوامل الهی: عامل الهی دریافت خاطر رحمانی توفیق و عامل الهی دریافت خاطر شیطانی خذلان نام دارد، (2) عوامل انسانی: مقصود رفتارها و اعمالی است که اگر نیکو بوده و بر اساس عقل باشد انسان را مستعد پذیرش خواطر رحمانی می کند واگر ناپسند بوده و بر اساس شهوت و وهم باشد نفس انسانی را آماده پذیرش خواطر شیطانی می نماید.

شناخت از راه کشف و شهود یکی از راه های معرفت و شناخت خداوند است که در این مقاله پس از تعریف کشف و شهود و بیان تفاوت بین کشف و کرامت و بیان کشف رحمانی و شیطانی، به ضرورت نیاز به میزان صدق در کشف و شهود پرداخته شده که از نظر عرفا عبارتند از: عقل، کتاب و سنت.سپس به بررسی میزان اعتبار کشف و شهود در آیات پرداخته شده که عبارت است از: آیه لقا اله، آیه عباداله المخلصین، آیه شهود، آیه رویت ملکوت آسمان و زمین، آیه یجعل لکم فرقانا، آیه جهاد با نفس و آیه میثاق.هم چنین به بررسی میزان اعتبار کشف و شهود عرفانی از دید گاه روایات پرداخته شده که عبارت است از: روایت اخلاص، خطبه 87، 222 و خطبه چهارم نهج البلاغه، حدیث عنوان بصری، حدیث نگرش مومن به نور الهی، حدیث معراج پیامبر (ص)، حدیث قرب نوافل، حدیث مشاهده حق با حقایق ایمان، روایت تحف العقول، دعای عرفه و مناجات شعبانیه و در پایان به بیان نتایج خواهیم پرداخت.

مقاله حاضر کوششی در جهت دریافت مفهوم مس شیطان در قرآن کریم است. برای تبیین مفهوم تماس در قرآن کریم، واژگان گوناگونی مانند «همزات، ازیز، نقیض، وسوسه، استحواذ» و... به کار رفته است. اگرچه این واژگان همه برای این مفهوم ارتباط شیطان با انسان به کار رفته است، هر کدام دارای ویژگی های خاص خود می باشد. در قرآن کریم، مس شیطان در ارتباط با سه واژه «خبط، نصب، طائف» به کار رفته است.آرای متکلمان اشعری، معتزلی و شیعی درباره امکان یا عدم امکان مس انسان توسط شیطان در کتاب های تفسیری و کلامی تبدیل به موضوعی دامنه دار شده است و هر کدام برای اثبات دیدگاه خود به دلایل مختلفی استناد جسته اند. برخی حتی به وقوع خطا در قرآن تحت تاثیر فرهنگ جاهلی به خاطر این آیات نظر داده اند.ریشه شناسی واژگان خبط و نصب می تواند بدون برخورد به استدلالات کلامی، شبهه تسلط شیطان بر عقل رباخوار و بر جسم پیامبران را رد نماید و مفهوم جدیدی را از این دو واژه ارائه نماید که با سیاق آیات، ساختار سوره و دانش ریشه شناسی و روایات تفسیری ائمه انطباق بیشتری دارد.

از منظر نگرش های معنوی، یکی از تقسیم بندی های احوال درونی انسان، عرفانی و شیطانی است. شناخت این احوال به ویژه احوال عرفانی و شیطانی از مباحث مهم معرفت شناسی عرفانی بوده، خود عارفان هم به این امر تفطن داشته اند. «ترزا آویلایی» (1515-1582 م. ) و «مولوی» (604-672 ق. ) در آثارشان کم و بیش به این امر پرداخته اند. استخراج و مقایسه نظرهای این دو عارف می تواند در شناخت احوال حقیقی و کاذب عرفانی کمک شایانی کند. بررسی این مسیله نشان می دهد که هر دو عارف، منشا اصلی احوال حقیقی عرفانی را خدا و منشا احوال کاذب را شیطان و توهم آدمی می دانند و با عروض احوال عرفانی، تسلیاتی هم برای انسان ارزانی می شود که آنها هم به دو دسته عرفانی و شیطانی تقسیم می شوند. ظاهرا هم ترزا و هم مولوی، هر دو بر این نظرند که احوال اصیل ناظر به آینده، قابلیت تحقق دارند، اما احوال کاذب در حد اموری ذهنی یا بیانی باقی می مانند. سخنان ترزا در این زمینه دقیق تر و جزیی تر از مولوی است. هر دو عارف در مواردی برای تشخیص احوال حقیقی از احوال کاذب، آزمودن شخصی را پیشنهاد می کنند؛ یعنی تا زمانی که خود شخص چنین احوالی را از سر نگذراند، نمی تواند سایر موارد را تشخیص دهد. مولوی در این زمینه از تشخیص اصالت یک حال عرفانی از طریق حال عرفانی دیگر یاد می کند که با نظر ترزا شباهت دارد. به اعتقاد هر دو عارف، احوال حقیقی، انسان را از اسارت دنیا رها می سازد، در حالی که احوال کاذب، انسان را اسیر دنیا و خواهش های نفسانی می کند. بهره گیری از معیارهای آشکار نبودن القایات دروغین و شباهتشان به رویا، در دسترس بودن احوال کاذب و دور از دسترس بودن احوال عرفانی و امکان راستی آزمایی آنها در نماز و نیایش می تواند در تشخیص این احوال کمک کند. غیرمنتظره، انتساب ناپذیر بودن احوال ناب به خود و معطوف ساختن توجهات انسان به خدا، تقویت اخلاق و دین داری، از شاخصه های احوال عرفانی است. در بیان این شاخص ها، ترزا دقیق و جزیی نگر و مولانا اغلب کلی نگر است.

مقاله پیش رو تحقیق و بررسی روش تفسیر عرفانی ابن عربی یکی از اقطاب عرفان اسلامی است.در این تحقیق پس از بیان کوتاه شخصیت و آثار تفسیری، به روش تفسیری او که بر اساس کشف و شهود عرفانی الهام ربانی است، با امعان نظر در آثار تفسیری وی توجه شده است. ابن عربی اگر چه معتقد است: کشف و شهود می تواند الهامات ربانی باشد و هم القائات شیطانی و تلبیس ابلیس، به ناچار نیازمند به میزان صدق از عقل، کتاب و سنت است، در عین حال در میدان عمل نتوانست، پایبندی عملی به اصول ذکرشده را حفظ کند. سوالات محوری مقاله، عبارتند از : - روش تفسیری عرفانی ابن عربی بر چه اساسی استوار است؟ - آیا کشف و شهود عرفانی به تنهایی روش کاملی برای تفسیر قرآن خواهد بود؟ - آیا کشف و شهود عرفانی نیاز به میزان صدق دارد؟ - راه تشخیص الهامات ربانی، از القائات شیطانی چیست؟ - میزان پایبندی عملی ابن عربی به میزان صدق چه اندازه است؟ آنچه تحقیق و بررسی روش تفسیری او را مشکل می کند، دس و تحریفی است که به نظر اهل فن در آثار او انجام گرفته است. به هر حال آثار موجود، در برخی از نظر عقل، کتاب و سنت دفاع منطقی ندارند، به نحوی که حتی طرفداران او را ناچار می کند که بحث دس و تحریف در آثار وی را پیش بکشند که به نمونه های آنها اشاره شده است. در پایان نتایج بحث خاتمه بخش این تحقیق خواهد بود.

چکیده فارسی:آیه 52 سوره مبارکه حج، بیانگر القائات شیطان بر پیامبران به هنگام تمنی ایشان از خداوند و در مقابل باطل ساختن این القائات از سوی خداوند، در جهت تحکیم آیات الهی است. پیرامون چیستی تمنی مورد بحث و نیز چگونگی القائات شیطان، اقوال مختلفی وجود دارد. برخی از این وجوه با مقام عصمت پیامبران در تضاد بوده و برخی دیگر همراه سازگاری با عصمت، با ظاهر آیه و واقعیت های تاریخی نیز هماهنگ می باشد. تمنی در لغت به دو معناست: تلاوت کردن و آرزو کردن. بر اساس معنای اول، مفاد آیه مزبور این است که پس از آنکه پیامبران آیات الهی را به طور کامل برای مردم تلاوت می کردند، شیطان به وسوسه مردم پرداخته و با طرح شبهات و یا تحریف حقایق، می کوشید تا مانع هدایت آنان شود. بر اساس معنای دوم، آرزوی پیامبران این بود که عموم افراد را به صراط مستقیم برسانند، اما شیطان با القاء شبهات و تحریف حقایق، می کوشید تا این آرزوی پیامبران را به شکست منجر سازد. اما در هر دو صورت خداوند پیامبران را حمایت می کرد و در نهایت حق بر باطل غلبه می یافت و مشعل هدایت همواره فرا راه مردم فروزان بود.   چکیده عربی:اشارت الآیة 52 من سورة الحج الی الالقاءات الشیطانیة حینما یتمنی الانبیاء و فی المقابل تکفل الباری تعالی بنسخ وإبطال تلک الالقاءات و دحر کید الشیاطین، و إحکام الآیات الالهیة. و قد اختلفت کلمة المفسرین و الباحثین فی المراد من مفردة التمنی «الا اذا تمنی» و کیفیة الالقاءات الشیطانیة «القی الشیطان فی امنیته» فذهب کل فریق الی تبنی نظریة خاصة و رأی متمایز عن الآخرین فی هذا المجال. بعضها یتضاد مع عصمة الانبیاء و منزلتهم، و البعض الآخر ینسجم معهما، کذلک ینسجم مع ظاهر الآیة و الواقع التأریخی. و التمنی لغة بمعنی التلاوة و القراءة و بمعنی تشهی حصول أمر. فعلی المعنی الاول یکون مفاد الآیة کلما تلا النبی آیات الله تعالی علی العباد أدخل الشیطان وساوسه فی قلوبهم و أثار الشبهات لدیهم و حرف الحقائق أمامهم، سعیا منه لابطال تلک الآیات البینات و المنع من هدایة الناس. و أما علی المعنی الثانی للکلمة یکون مراد الآیة المبارکة ان أغلی امنیة للرسل و الانبیاء أن یعرف الناس حقیقة رسالتهم، و یدرکوا أهدافها، و یستنیروا بهدیهم، و لکن الشیطان و جنوده و السائرین علی نهجه یحولون بینهم (ع) و بین تحقیق تلک الأمنیة، بالتمویه و بث الأکاذیب و الشبهات و تحریف الحقائق. الا ان الباری تعالی قد تکفل - فی الحالتین - بنسخ و إبطال کید الشیاطین فلا یترک أنبیاءه و المؤمنین المدافعین عن الحق وحدهم فی هذا الطریق الوعر بلا ناصر، لتکون الغلبة فی نهایة المطاف لأصحاب الحق علی الباطل و تنتشر رایة الهدایة خفاقة علی رؤوس المؤمنین.